Mae gan Uganda un o’r cyfraddau uchaf o golli coedwigoedd yn y byd. Rhwng 2001 a 2020, collodd y wlad 918,000 hectar o orchudd coed, gostyngiad o 12%. Yn seiliedig ar dueddiadau cyfredol, mae perygl y bydd yn colli ei gorchudd cyfan erbyn 2014.
O bwys arbennig yw cadwraeth Parc Cenedlaethol Mynydd Elgon, sy’n cwmpasu 1,110 km2 ac sy’n ffinio â Mbale. Mae’n gartref i ffawna a fflora ac mae’n Ardal Adar Pwysig (IBA). Mae rhai o’r coed mwyaf cyffredin a geir yma yn cynnwys elgon teak a choed podocarpus enfawr. Mae’r goedwig hefyd yn gartref i dros 200 o rywogaethau adar ac anifeiliaid fel mwncïod colobus glas a byfflos. Mae’n hafan i filoedd o rywogaethau planhigion, llawer ohonynt yn endemig i’r rhanbarth. Yn ogystal â bod yn fan allweddol i fioamrywiaeth, mae Mynydd Elgon yn ffynhonnell hanfodol o ddŵr i filiynau o bobl hefyd. Mae’r nentydd sy’n llifo o’r mynydd yn bwydo i afonydd a llynnoedd mawr sy’n darparu dŵr i’w yfed, i ddyfrhau ac i ddarparu pŵer hydrodrydanol.
Serch hynny, oherwydd lefelau uchel o dlodi a chynnydd yn y galw am dir amaethyddol, mae’r parc yn wynebu pwysau datgoedwigo, ac mae llawer o rywogaethau coed dan fygythiad.
Does dim amheuaeth bod dyfodol ecosystem goedwig Mynydd Elgon mewn perygl. Ac mae angen brys am ddefnyddio dull cyfannol i adfer ardaloedd diraddiedig. Un ffordd o wneud hyn yw drwy adfer dan arweiniad y gymuned.
Mae METGE wedi llofnodi cytundeb gydag Awdurdod Bywyd Gwyllt Uganda (UWA) ers 2002 i blannu coed brodorol ym mharc Cenedlaethol Mynydd Elgon, a gweithio gyda’r cymunedau.
Diolch i gyllid gan Admiral, Ernst Kleinwort Charitable Trust (EKCT) ac International Tree Foundation (ITF), sefydlodd METGE feithrinfa gymunedol wrth ymyl y parc cenedlaethol i gynhyrchu eginblanhigion coed Cynhenid. Hyd yn hyn, mae saith grŵp cymunedol wedi plannu 122,317 o goed cynhenid sy’n gorchuddio ardal o 108 hectar o’r Parc Cenedlaethol, gyda’r nod o adfer y parc.
Gweithgareddau’r prosiect
Sefydlodd METGE feithrinfa gymunedol wrth ymyl y parc cenedlaethol i gynhyrchu eginblanhigion coed Cynhenid. Hyd yn hyn, mae saith grŵp cymunedol wedi plannu 122,317 o goed cynhenid sy’n gorchuddio ardal o 108 hectar o’r Parc Cenedlaethol, gyda’r nod o adfer y parc.
Community run tree nursery
Mae gan y prosiect nid yn unig goeden gymorth yn tyfu yn y parc, ond mae’r gymuned hefyd wedi cael cefnogaeth i wella eu bywoliaeth, fel nad oes rhaid iddynt fynd i mewn i’r parc mwyach i gael coed tân neu bren i wneud bywoliaeth. Mae METGE wedi sefydlu cymdeithasau cynilo a benthyciadau ar gyfer y pentref, i alluogi pobl i arbed arian, wedi cefnogi grwpiau cadw gwenyn gyda chychod gwenyn ac offer, ac wedi darparu hyfforddiant i wella cynhyrchu mêl.
Er mwyn lleihau’r pwysau ar y parc, mae aelodau o’r gymuned wedi derbyn eginblanhigion gan y prosiect i’w tyfu ar eu tir, ac wedi derbyn hadau llysiau i gefnogi eu teuluoedd.
Tree sapling planted in the national park
Cynlluniau ar gyfer y dyfodol
Mae METGE yn bwriadu parhau i weithio gyda’r gymuned i blannu mwy o goed yn y parc, gan fod 500 hectar wedi’u mapio allan i’w hadfer, gyda chefnogaeth Admiral a SportPursuit.
Tonny Hawuk – METGE
Ym mis Rhagfyr y llynedd, roedd y gymuned wedi torri llystyfiant yn y parc, a doedd dim byd yn tyfu oedd yn uwch na 2m. Erbyn hyn, mae llystyfiant wedi tyfu i 7m oherwydd bod llai o dorri a thresmasu da byw. O’r blaen, roedd llawer o ddefaid a geifr yn mynd i mewn i’r parc i bori. Dydyn nhw ddim yn pori yn y parc erbyn hyn.
Mae’r gymuned wedi datblygu cariad at eu coedwig wrth iddyn nhw blannu’r coed. Roedd y berthynas rhwng Awdurdod Bywyd Gwyllt Uganda a’r gymuned yn wael. Nawr mae’n well. Mae dull METGE yn wahanol iawn. Rydym yn fwy cysylltiedig â’r gymuned ac yn grymuso’r gymuned i godi eginblanhigion.
Hyd yn hyn, rydym wedi plannu eginblanhigion ar 108 hectar
Rydym hefyd wedi bod yn cefnogi’r gymuned gydag arferion rheoli tir cynaliadwy. Rydym wedi eu helpu i adeiladu ffosydd oherwydd problemau erydu pridd gyda dŵr. Mae’n bwrw glaw yn drwm i fyny fan hyn, ac mae ffosydd yn gallu dal y dŵr a’i gadw, ac mae’n suddo i’r pridd.
Rydym hefyd yn gweithio gyda phlant gan mai nhw yw ein dyfodol. Rydym yn eu hyfforddi i ofalu am y parc, ac mae disgyblion o’r ysgolion cyfagos wedi dod i’r feithrinfa i helpu i botio’r eginblanhigion.
Richard Sirikye – Cadeirydd Ganzo Youth
Richard wrth ymyl y ffos mae wedi’i adeiladu ac yn tyfu llysiau
Ar ôl adeiladu’r ffosydd, plannais laswellt i leihau dŵr ffo a hefyd, i’w ddefnyddio fel porthiant. Mae’r ffosydd yn helpu i atal y pridd rhag cael ei olchi i ffwrdd, ac yn trapio’r dŵr. Roedd llawer o ddŵr yr wythnos ddiwethaf gyda’r glaw. Cyn hynny, byddai’r glaw wedi mynd â llawer o’r pridd i ffwrdd. Ond erbyn hyn, mae’r pridd yn dod yn ôl ac yn gwneud yn dda.
Nawr, rwy’n tyfu bresych deiliog hefyd, diolch i hadau gan METGE. Cyn hynny, doeddwn i ddim yn tyfu dim. Nawr, mae gen i lysiau ar gyfer fy nheulu, felly does dim angen i mi fynd i’r farchnad. Hefyd, mae’r blodau sy’n blodeuo yn denu gwenyn hefyd, sy’n dda i fy nghychod gwenyn.
Nawr, does dim rhaid i mi fynd i’r Parc Cenedlaethol i gael coed tân i’w gwerthu i gael llysiau. Mae gen i rai fy hun. O’r blaen, oedd ein bywyd ni’n ddiflas a nawr, rydyn ni wedi addasu’r pridd a dwi’n gallu tyfu llysiau ar gyfer fy nheulu. O’r blaen, doedd y plant ddim yn mynd i’r ysgol. Erbyn hyn, mae gen i arian o’r grwpiau cynilo a benthyciadau i helpu i dalu am ffioedd ysgol. Gallaf dalu’r benthyciadau’n ôl trwy werthu llysiau, coffi a matoke.
Rwyf hefyd wedi helpu i blannu coed yn y Parc Cenedlaethol. Plannodd fy ngrŵp (Ganzo Youth) sy’n cynnwys 34 o aelodau, 17,020 o goed. Hefyd, plannodd pob aelod o’r grŵp goed ar eu tir eu hunain. Mae’r Parc Cenedlaethol wedi newid erbyn hyn, ac rydym wedi ymrwymo i ofalu am y coed.
Constance Kayaga – Gibuzale Women Boundary / Beekeepers and Dairy Association
Constance (chwith) a Beatrice
Dechreuais grŵp cymunedol ar gyfer menywod a gwenynwyr a llaeth. Yn ddiweddarach, fe wnaethom ymuno â METGE. Hoffem ddiolch i METGE am ein haddysgu a’n newid. Cyn hynny, doedden ni ddim yn gwybod sut i blannu coeden. Nawr, gallaf dyfu ffrwythau angerdd hefyd. Rwyf wedi gwerthu 10,000 o ffrwythau angerdd. Cyn hynny, roeddem yn aros am help. Nawr, rydw i wedi dysgu sut i wneud rhywbeth i fi fy hun.
Gyda METGE, rydym wedi plannu coed gartref ac yn y Parc Cenedlaethol. Rwyf wedi adeiladu ffosydd hefyd, gan fod y glaw yn golchi llawer o bridd i ffwrdd. Rwyf hefyd wedi adeiladu stôf lorena, sy’n defnyddio llai o goed tân.
Lorena stove
